Konstytucyjna rola Wiceprezydenta
Pozycja wiceprezydenta była od samego początku państwa amerykańskiego traktowana w sposób niejednoznaczny. Istniało przekonanie, że taki urząd jest potrzebny, na wypadek różnych nieprzewidzianych okoliczności (odrzucenie monarchii sprawiło, iż w razie śmierci czy choroby głowy państwa nie istniał następca tronu), jednocześnie jednak nie było jasne jaki zakres kompetencji wiceprezydent powinien posiadać. John Adams, pierwszy wiceprezydent Stanów Zjednoczonych, miał nazwać sprawowany przez siebie urząd „najmniej znaczącym urzędem, jaki kiedykolwiek wymyślił człowiek bądź zrodziła jego wyobraźnia”.
Zgodnie z oryginalnym brzmieniem Konstytucji, wiceprezydent jest wybierany wraz z prezydentem na czas trwania tej samej kadencji (art. 2 sek. 1), zaś zasady jego wyboru zostały określone w dalszych przepisach konstytucji. W roku 1804 uległy one jednak zmianie w drodze przyjęcie dwunastej poprawki. W Konstytucji wskazano także, że wiceprezydent może zostać usunięty z urzędu (podobnie jak prezydent i inni urzędnicy cywilni) na podstawie procedury impeachment w drodze skazania będącego następstwem zdrady stanu, wręczenia łapówki bądź popełnienia innych poważnych przestępstw i wykroczeń (art. 2 sek. 4). Dodatkowo, Wiceprezydent pełni również urząd „Prezydenta [Przewodniczącego] Senatu” ale z prawem do głosowania jedynie w sytuacjach równego rozłożenia się głosu w czasie głosowania (art. 1 sek. 3).
Na temat roli i funkcji wiceprezydenta zaczęto dyskutować szerzej dopiero w wieku XX. Kwestie szczegółowe, dotyczące objęcia władzy przez wiceprezydenta w różnych nieoczekiwanych przypadkach zostały określone w kolejnych poprawkach do Konstytucji – dwudziestej (1933), dwudziestej trzeciej (1961), dwudziestej piątej (1967).
Kłopotliwy wybór
Doświadczenie pierwszych kilkunastu lat praktycznego stosowania przepisów Konstytucji pokazało, iż przyjęty początkowo model wyboru prezydenta i wiceprezydenta nie sprawdził się. Pierwotnie wiceprezydentem Stanów Zjednoczonych ogłaszany był ten z dwóch kandydatów na urząd prezydenta, który uzyskał mniejszą ilość głosów. Innymi słowy, wiceprezydent nie musiał być wcale „kompanem’ prezydenta, który go wspierał politycznie, lecz mógł prezentować własną, odmienną politykę. Tak zresztą działo się w okresie drugiej prezydentury, gdy relacje między Johnem Adamsem, a jego wiceprezydentem Thomasem Jeffersonem były więcej niż chłodne. Jefferson otwarcie sprzeciwiał się polityce Adamsa, krytykował ją, jednocześnie zbijając własny kapitał polityczny, który doprowadził go w trakcie wyborów w roku 1800 do zdobycia urzędy prezydenta Stanów Zjednoczonych i pokonania aktualnego prezydenta ubiegającego się o reelekcję, czyli właśnie Adamsa.
Szerokie grono polityków amerykańskich doszło zatem do wniosku, że zasady wyboru prezydenta i wiceprezydenta wyrażone w art. 2 sek. 1 Konstytucji muszą być zmienione. W grudniu 1803 w Kongresie przedłożono projekt poprawki, która miała zreformować system wyborów. Konstytucyjną większość 3/4 stanów głosujących za przyjęciem poprawki uzyskano 15 czerwca 1804 roku (trzynasty z siedemnastu stanów zagłosował). Dwa stany (Delaware i Connecticut) były przeciw, zaś dwa stany poparły poprawkę już po osiągnięciu wymaganej większości – Tennessee w lipcu 1804 roku oraz Massachusetts dopiero w 1961 roku!
Zgodnie z treścią poprawki, elektorzy muszą oddać dwa niezależne głosy – jeden w głosowaniu na prezydenta, drugi zaś w głosowaniu na wiceprezydenta. Odbywają się zatem dwa oddzielne głosowania.
Poprawka została przyjęta jeszcze przed zaplanowanymi na koniec 1804 wyborami. Dzięki temu piąte wybory prezydenckie w historii Stanów Zjednoczonych mogły odbyć się już według nowych zasad. W trakcie tych wyborów Thomas Jefferson został wybrany na druga kadencję prezydencką, zaś jego wiceprezydentem wybrany został George Clinton.
Nieoczywista funkcja Wiceprezydenta
Rola wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych w znacznym stopniu ukształtowana jest w oparciu o zwyczaj konstytucyjny. Niebagatelną rolę odgrywa także wzajemna relacja pomiędzy prezydentem a wiceprezydentem oraz ustalenie zakresu kompetencji wiceprezydenta przez jego bądź jej zwierzchnika.
Interesującym rozwiązaniem konstytucyjnym, wprost wskazanym w treści Konstytucji, jest powierzenie wiceprezydentowi funkcji Przewodniczącego Senatu. Zgodnie z art. 1 sek. 3 Konstytucji, wiceprezydent „powinien być Przewodniczącym Senatu, jednak bez prawa głosu, chyba że głosy byłyby równo podzielone”. Ponadto, w tej samej sekcji wskazano, że „Senat powinien wybrać swoich pozostałych urzędników, w tym Przewodniczącego pro tempore, w zastępstwie Wiceprezydenta bądź gdy będzie on sprawował urząd Prezydenta Stanów Zjednoczonych”.
Współcześnie urząd Przewodniczącego Senatu wykonywany przez wiceprezydenta ma charakter nadzwyczajny i w pewien sposób honorowy. Nie było tak jednak, na początku XIX stulecia, gdy rola wiceprezydenta nie była jeszcze dobrze ukształtowana przez zwyczaj konstytucyjny. Pierwsi wiceprezydenci często przewodniczyli pracom Senatu. Dziś sytuacje takie zdarzają się wyjątkowo i mają one raczej charakter honorowy. Wiceprezydenci współprzewodniczą posiedzeniu połączonych izb Kongresu w trakcie dorocznych przemówień o stanie państwa (State of the Union) czy przewodniczą posiedzeniom Senatu w trakcie zaprzysiężenia nowych senatorów.
Wyjątkową rolę do odegrania posiada wiceprezydent jako Przewodniczący Senatu, w trakcie procedury zatwierdzania wyniku wyborów prezydenckich. Zgodnie z obowiązującymi przepisami (wspomniana wcześniej dwunasta poprawka do Konstytucji), elektorzy po oddaniu głosów w swoich stanach mają obowiązek przesłać zapieczętowane wyniki głosowania na ręce Przewodniczącego Senatu. Po otrzymaniu wszystkich wyników głosowania, Przewodniczący Senatu dokonuje oficjalnego przeliczenia głosów elektorskich w obecności obu połączonych izb i zatwierdza wyniki wyborów.
W dotychczasowej historii Stanów Zjednoczonych czterokrotnie zdarzyło się, iż wiceprezydenci jako Przewodniczący Senatu ogłaszali swoje własny zwycięstwo w wyborach prezydenckich. Sytuacja taka miała miejsce w roku 1797 (wygrana Johna Adamsa), w 1801 (wygrana Thomasa Jeffersona), w 1837 (wygrana Martina Van Burena) oraz w 1989 (wygrana Georga H.W. Busha). Jeśli w tegorocznych wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych wygra Kamala Harris, będzie ona piątym wiceprezydentem, który ogłosił swój własny wybór na prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Dwudziesta piąta poprawka do Konstytucji
Jak była to już wspomniane, w wieku XX doszło do dookreślenia pozycji konstytucyjnej wiceprezydenta. W drodze kilku poprawek wzmocniono w tym czasie jego (bądź jej) pozycję. Najciekawsze i mające potencjalnie najpoważniejsze konsekwencje posiadają zmiany wyrażone w treści dwudziestej piątej poprawki do Konstytucji. Weszła ona w życie 23 lutego 1967 roku, nieco ponad trzy lata po zabójstwie Prezydenta Johna F. Kennedy’ego. Zaproponowana poprawka była bezpośrednim następstwem wydarzeń z centrum Dallas. Miała przede wszystkim usprawnić mechanizmy działania rządu w sytuacjach nadzwyczajnych, uniemożliwiających prezydentowi sprawowanie urzędu. Chociaż to wydarzenia z Dallas doprowadziły do przyjęcia poprawki, także wcześniej dochodziło do różnych sytuacji z udziałem prezydentów Stanów Zjednoczonych, które rodziły wątpliwości dotyczące sukcesji władzy i działania w sytuacjach nadzwyczajnych. W samym tylko XX wieku, przed zamachem na Kennedy’ego dochodziło do kilku takich sytuacji – w roku 1919 Woodrow Wilson przeszedł poważny udar, który uniemożliwił mu sprawne wykonywanie jego urzędu, prezydent Dwight D. Eisenhower kilkukrotnie poważnie chorował w trakcie swojej prezydentury, w tym w roku 1955 przeszedł zawał serca; Richard Nixon, który był wówczas wiceprezydentem zastępował go w tym czasie, chociaż formalnie nie miał do tego uprawnień.
Biorąc pod uwagę powyższe, w latach 60. XX wieku postanowione te zagadnienia uregulować. Poprawka obejmuje kilka sytuacji, w których przewidziany jest aktywny udział wiceprezydenta.
Po pierwsze, sekcja 1 poprawki wskazuje, iż w razie usunięcia prezydenta z urzędu bądź w przypadku jego śmierci, wiceprezydent natychmiast zaczyna pełnić funkcję Prezydenta Stanów Zjednoczonych. Od czasu przyjęcia poprawki, postanowienia tej sekcji zostały wykorzystane raz, tj. w roku 1974 wraz z rezygnacją z urzędu Richarda Nixona.
Sekcja 2 nakazuje prezydentowi powołać wiceprezydenta w razie zawakowania urzędu. O powołaniu nowego wiceprezydenta decyduje Kongres w trakcie głosowania. Obie izby muszą zaakceptować nominację zwykłą większością głosów. Przed przyjęciem dwudziestej piątej poprawki, opróżnienie w czasie kadencji urzędu wiceprezydenta nie nakładało obowiązku powołania jego następcy. Dotychczas dwukrotnie ta procedura została wykorzystana – w roku 1973 Richard Nixon wskazał jako swojego wiceprezydenta Geralda Forda, a następnie po ustąpieniu Nixona i objęciu urzędu prezydenta przez Forda, wiceprezydentem został Nelson A. Rockefeller.
Sekcja 3 przewiduje objęcie przez wiceprezydenta funkcji „pełniącego obowiązki Prezydenta”. Ilekroć Prezydent Stanów Zjednoczonych powiadomi na piśmie Przewodniczącego pro tempore Senatu oraz Speakera Izby Reprezentantów o tymczasowej niemożności sprawowania urzędu, jego funkcje do chwili przesłania tym samym osobom oświadczenia odwołującego pierwsze, będzie pełni wiceprezydent. Dotychczas sekcję 3 wykorzystano trzykrotnie. W roku 1985 George H.W. Bush pełnił obowiązki prezydenta, podczas gdy Ronald Reagan przechodził operację usunięcia nowotworu. W roku 2002 i 2007, gdy George W. Bush poddał się dwukrotnie badaniu kolonoskopii, które wymagały podania mu anestetyków, pełniącym obowiązki pozostawał przez kilka godzin Dick Cheney.
Sekcja 4, dotychczas nie wykorzystana, przewiduje możliwość odsunięcia prezydenta od sprawowania urzędu, gdy wiceprezydent wraz z większością członków gabinetu przekaże Przewodniczącemu pro tempore Senatu oraz Spekerowi Izby Reprezentantów pisemne oświadczenie, iż uważają oni prezydenta za niezdolnego do wykonywania jego bądź jej funkcji. Wraz z przekazaniem takiego pisma, Wiceprezydent Stanów Zjednoczonych natychmiast zaczyna pełnić obowiązki Prezydenta. Ten ostatni może wysłać własne oświadczenie do Przewodniczącego pro tempore Senatu oraz Spekera Izby Reprezentantów, w następstwie czego odzyskuje utracone wcześniej funkcje. Jeśli jednak wiceprezydent wraz z członkami gabinetu ponownie, w ciągu czterech dni, prześle oświadczenie o niezdolności sprawowania urzędu, sprawę musi rozstrzygnąć Kongres poprzez głosowanie, dla którego wymagana jest większość 2/3 głosów w obu izbach. Do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez Kongres wiceprezydent pełni obowiązki Prezydenta.
Z tego najbardziej skrajnego rozwiązania dotychczas nie skorzystano, chociaż według różnych przekazów medialnych wynika, że dwukrotnie rozważano wykorzystanie opisanego mechanizmu. Po raz pierwszy w styczniu 2021 roku część gabinetu Donalda Trumpa starała się wszcząć procedurę usunięcia prezydenta z urzędu w następstwie wydarzeń określanych jako szturm na Kapitol. Niektórzy dziennikarze zbliżeni do aktualnej administracji Białego Domu podawali, że podobne rozmowy toczyły się w czerwcu i lipcu bieżącego roku, tuż przed wycofaniem się Prezydenta Joe Bidena z ponownego startu w wyborach prezydenckich.
Tekst: dr hab. Łukasz Jan Korporowicz, prof. UŁ
Centre for Anglo-American Legal Tradition / Katedra Prawa Rzymskiego
ORCID: 0000-0002-5725-5018
Artykuł jest częścią serii ConLaw24, w której Centre for Anglo-American Legal Tradition przybliża zawiłości amerykańskiego systemu prawno-politycznego. W każdy wtorek do dnia wyborów będziemy publikowali kolejne teksty.
- Na czym polega specyfika wyborów na Prezydenta USA?
- Dlaczego urząd Prezydenta USA wygląda tak a nie inaczej?
- Elektorzy, czyli kto dokładnie?
- Czy dwupartyjność zawsze charakteryzowała amerykańskie wybory?
- Niezdecydowani. O co chodzi ze swing states?
- Z kampanią w tle: czy pozycja sędziego Sądu Najwyższego może stać się kadencyjna?
- Z kampanią w tle – America First